Lên dây đàn tranh Việt Nam

Post này sẽ hướng dẫn các bạn phương pháp lên dây cho đàn tranh Việt Nam. Tiếp theo của phần 1 tổng quan về cây đàn tranh Việt Nam tại đây.

1. Lên dây đàn Tranh

Chúng ta sẽ chỉ đề cập đến đàn Tranh 17 dây, là loại đàn thông dụng nhất hiện nay . Dây thấp nhất là dây mang số 1 rồi từ từ đi lên cao, dây cuối cùng mang số 17 .

Ngày xưa cây đàn Tranh chỉ có 16 dây . Từ năm 1950, Nhạc Sư Nguyễn Vĩnh Bảo cải tiến cây đàn Tranh thành 17, 19, 21 dây . Đôi khi ta có thể thấy đàn Tranh 22 dây . Các dây thêm vào là các dây trầm . Ở trình độ hiện tại, chúng ta chưa xử dụng dây trầm mà chỉ xử dụng 16 dây căn bản, bắt đầu từ dây số 2 và kết thúc bằng dây số 17 .

Có nhiều hệ thống dây đàn Tranh . Chúng ta sẽ lên dây theo hệ thống dây như sau :

- 5 dây mang số 2,3,4,5,6 tạo thành bát độ (octave) thấp nhất,
- 5 dây mang số 7,8,9,10,11 tạo thành bát độ trung bình,
- 5 dây mang số 12,13,14,15,16 tạo thành bát độ cao
- dây số 17 là cung đầu tiên của bát độ kế tiếp .

2. Tên gọi của 5 dây trong đàn tranh :

- Bát độ thấp nhất : Hò, Xự, Xang, Xê, Cống, (có nhạc sĩ viết các cung này với dấu huyền),
- Bát độ trung bình : Liêu, Xự, Xang, Xê, Cống,(có nhạc sĩ viết các cung này không dấu),
- Bát độ cao : Liu, Ú, Xang, Xê, Cống, (có nhạc sĩ viết các cung này với dấu sắc),
- Dây 17 : Liu

Cung Hò, Liêu, Liu chỉ là một cung nhưng ở các bát độ khác nhau . Cung Xư hay U cũng vậy .

Ngày nay, các cung trên cũng được các nhạc sĩ đặt tên theo hệ thống solfège như trong Tân nhạc .

Các nhạc sĩ Miền Nam Việt Nam gọi tên các cung trên là Sol, La, Do, Re, Mi

Các nhạc sĩ Miền Bắc Việt Nam gọi các cung trên là Do, Re, Fa, Sol, La .

Gọi tên như thế nào cũng được, miễn là khoảng cách giữa các cung phải được tôn trọng :

- Cung Hò và cung Xư cách nhau 1 cung,
- Cung Xư và cung Xang cách nhau 1 cung rưỡi,
- Cung Xang và cung Xê cách nhau 1 cung,
- Cung Xê và cung Công cách nhau 1 cung .

Lấy thí dụ ta gọi cung Hò là cung Rê, thì 5 cung sẽ được gọi là Rê, Mi, Sol, La, Si

Tuy các cung trên được đăt tên bằng các cung theo Solfège trong Tân nhạc, nhưng điều đó không có nghĩa là phải lên dây theo đúng cao độ của các cung Tân nhạc . Nói một các chính xác, các cung nhạc trong nhạc truyền thống Việt Nam không có cao độ nhất định, người đàn muốn để cao độ nào cũng được, miễn là các cung theo sau phải có khoảng cách như đã viết ở trên . Tuy nhiên, khi hoà đàn với nhau, các nhạc sĩ Miền Nam Việt Nam dùng cao độ của cung Rê trong Tân nhạc cho cung Hò .

Để thống nhất, chúng ta sẽ áp dụng cách gọi tên như sau :

- Bát độ thấp nhất : Hò, Xự, Xang, Xê, Cống hay là Sol, La, Do, Re, Mi
- Bát độ trung bình : Liêu, Xự, Xang, Xê, Cống hay là Sol, La, Do, Re, Mi
- Bát độ cao : Liu, Ú, Xang, Xê, Cống hay là Sol, La, Do, Re, Mi
- Dây 17 : Liu hay Sol

Chúng ta sẽ lên các dây Hò, Liêu, Liu theo cao độ của cung Rê trong Tân nhạc .

Khi viết bản nhạc, nếu viết theo Tân nhạc, chúng ta sẽ xử dụng các cung Sol, La, Do, Re, Mi .

Nếu viết bản nhạc theo Hò, Xự, Xang, Xê Cống, chúng ta sẽ viết như sau:

NB. Cách viết theo mẫu tự L U S X C là do nhạc sư Nguyễn Vĩnh Bảo sáng chế ra từ năm 1955 . Ở bậc thấp, các chữ L U S X C mang dấu nặng, không dấu ở bậc trung , có dấu chấm phía trên khi ở bậc cao .

Thực ra thì nhạc Việt Nam có 7 cung, trên đây chúng ta đã đề cập đến 5 cung . Hai cung còn lại là cung Xư hay U (còn gọi là Y) và cung Công (còn gọi là Phạn) . Cung Xư (U, Y) cao hơn cung Xự(Ú) khoảng nửa cung, cung Công (Phạn) cao hơn cung Cống khoảng nửa cung . 7 cung Hò, Xự, Xư, Sang, Xê, Cống, Công được tạm dịch là Sol, La, Si, Do, Re, Mi, Fa .

Để tóm tắt:

Các bạn nên làm một cái băng bằng giấy ghi tên các cung nhạc để gắn trên mặt đàn, bên cạnh cầu đàn như trong hình dưới đây:

Nếu có thể, nên may một cái băng tròn bằng vải, có thể mở ra hay gắn vào dễ dàng bằng hai miếng băng Velcro . Trên băng vải dán băng giấy viết tên các cung đàn . Việc xử dụng băng vải với băng Velcro rất hữu ích trong tương lai khi chúng ta học tới cách chuyển cung Hò (Transposition) . Tên các cung nhạc nên viết ở vị trí nào mà khi ngồi đàn có thể nhìn thấy dễ dàng . Sau này khi các Bạn đã quen với các dây đàn, các Bạn sẽ không cần xử dụng tới băng ghi cung nhạc này nữa .

3. Lên dây đàn Tranh, phần tiếp theo

Sở dĩ chúng ta lên dây đầu tiên (Hò) cùng cao độ với cung Ré trong Tân Nhạc là vì khi các nhạc sĩ ở Việt Nam hoà đàn với nhau, họ cùng lên dây theo cao độ này . Các bạn có thể chọn một cao độ khác theo sở thích riêng.

Xin các bạn lưu ý, mặc dù chúng ta lên cao độ của dây Hò bằng cung Ré nhưng tên gọi của các cung Hò, Xự, Xang, Xê, Cống theo Tân Nhạc vẫn là Sol, La, Đô, Ré, Mi .

Nếu các bạn có thể mua một máy đo cung (accordeur électronique, Electronic tuner) cho đàn Guitare, khoảng 20, 30 Euros, thì chỉ cần lên dây theo hình trên đây . Nên nhớ bỏ dây số 1 không xử dụng, dùng dây số 2 cho cung Hò . Khi lên dây, vặn trục theo chiều kim đồng hồ để xuống thấp, ngược chiều kim đồng hồ để lên cao .

Tra móng vào tay phải, vặn trục bằng tay trái, khẩy dây bằng hai ngón trỏ hoặc ngón cái, tùy vào vị trí thích hợp . Nếu dùng ngón trỏ thì để móng trên dây rồi kéo về phía mình . Tức là sợi dây nằm ở giữa ngón trỏ và người đàn . Nếu dùng ngón cái thì để móng trên dây rồi bật ra phía dây số 1 . Tức là ngón cái nằm ở giữa sợi dây và người đàn .

Sau khi đã lên dây chính xác, cần đàn lại mỗi bát độ 5 cung cộng thêm cung thứ nhất của bát độ kế tiếp (cung Liêu) để nghe cho quen tai . Sau này bạn sẽ có khả năng lên dây bằng tai của mình .

Sau đây là âm thanh của các cung, các bạn có thể nghe theo trong khi lên dây đàn Tranh .

Dây số 2, Cung Hò, cao độ Rê

Dây số 3, Cung Xự, cao độ Mi

Dây số 4, Cung Xang, cao độ Sol

Dây số 5, Cung Xê, cao độ La

Dây số 6, Cung Công, cao độ Si

Dây số 7, Cung Liêu, cao độ Rê

Các dây 2, 3, 4, 5, 6, 7

Dây số 8, Cung Xự, cao độ Mi

Dây số 9, Cung Xang, cao độ Sol

Dây số 10, Cung Xê, cao độ La

Dây số 11, Cung Công, cao độ Si

Dây số 12, Cung Liu, cao độ Rê